FODMAP (Fermentable, Oligosaccharides, Disaccharides, Monosaccharides And Polyols), insanların sindirmesi daha zor olan, Fermente Edilebilir Oligosakkaritler, Disakkaritler, Monosakkaritler ve Polioller olarak adlandırılan belirli bir karbonhidrat sınıfının kısaltmasıdır. Terim ilk olarak 2000’li yılların başında Dr. Peter Gibson ve Dr. Sue Shepherd’ın fonksiyonel gastrointestinal bozukluklarda semptomları iyileştirmeye çalışan bir eliminasyon diyet olarak ortaya çıkmış ve zaman içerisinde popülerlik kazanmıştır. Düşük FODMAP diyeti, rahatsız edici semptomları hafifletmek ve sindirim sisteminizi dinlendirmek için bu karbonhidratları geçici olarak kısıtlar. Tahriş edici maddeleri ortadan kaldırmak, bağırsak astarınıza kendini onarma şansı verir ve sağlıklı bir bağırsak florası dengesinin geri kazanılmasına yardımcı olabilir. Semptomlarınız düzelirse, gelecekte hangi yiyecekleri sınırlandıracağınızı bulmak için düşük FODMAP diyetini uygulayabilirsiniz.
FODMAP’ler nedir?
FODMAP’ler, meyve ve sebzeler, tahıllar ve tahıllar, kabuklu yemişler, baklagiller, mercimek, süt ürünleri ve işlenmiş gıdalar dahil olmak üzere çok çeşitli gıdalarda bulunur. Bu, FODMAP diyetini takip etmeyi biraz zorlaştırır, çünkü FODMAP’lerde hangi yiyeceklerin yüksek veya düşük olacağını basitçe tahmin etmesi hasta için zor ve karmaşık gelebilir.
Oligosakkaritler
Oligosakkaritler, bağırsaklardaki faydalı bakterileri besleyen prebiyotikler olarak bilinen çözünür bitki lifleridir. Oligosakkaritlere örnek soğan, sarımsak, fasulye/mercimek ve birçok buğday ürünü verilebilir. Oligosakkaritlere duyarlılık, bazı çölyak dışı glüten duyarlılığı vakalarını açıklamaya yardımcı olabilir. Glütensiz tahıllar, fermente edilebilir şekerlerde glüten içeren tahıllardan daha düşük olduğu için, glütene duyarlı olduklarını düşünen bazı kişiler aslında buğday ürünlerinde bulunan oligosakkaritlere karşı duyarlı olabilir.
Disakkaritler
Laktoz, bu gruptaki fermente edilebilir şeker, süt ve insan sütündeki şekerdir. Laktoz intoleransı, dünya çapında en yaygın gıda intoleranslarından biridir.
Monosakkaritler
Meyvelerdeki şeker olan fruktoz, bu gruptaki fermente olabilen şekerdir. Ancak yalnızca belirli miktarlarda ve oranlarda, bu nedenle tüm meyveler etkilenmez.
Polioller
Bunlar, genellikle yapay tatlandırıcılar olarak kullanılan şeker alkolleridir. Bazı meyvelerde de doğal olarak bulunurlar.
FODMAP’lerin sindirimi neden zordur?
FODMAP’ler fermente edilebilir kısa zincirli karbonhidratlardır. Peki bunun anlamı nedir? Aslında bu ifadeden iki anlamı çıkar: Bunlar zincirler halinde birbirine bağlı şeker molekülleridir ve bağırsaklarınızdaki bakteriler tarafından fermente edilebilirler. Zincirlerdeki moleküllerin ince bağırsağınız tarafından emilebilmesi için tek moleküllere bölünmesi gerekir. Ancak FODMAP’ler parçalanamadıkları için emilemezler. İnce bağırsağımız, FODMAP’lerin kalın bağırsağımıza taşınmasına yardımcı olmak için fazladan su çeker. Kolondaki bakteriler ise onları fermente eder. Bu fermentasyon sonucunda bağırsakta yan ürünler olarak gazlar ve yağ asitleri üretilmiş olur.
FODMAP Mekanizması ve Etkileri
1. Ozmotik Etkiler
Çoğu FODMAP, ozmotik etkileriyle bilinir. FODMAP’ler, tanımı gereği, zayıf bir şekilde emilebilen bir karbonhidrat grubudur. Bağırsaklardan geçerken bağırsaklara su çekerler, bu da geçiş süresini hızlandırabilir ve karın ağrısı, şişkinlik ve bağırsak alışkanlıklarında değişikliklerle sonuçlanan lümen gerilmesine neden olabilir.
Laktaz üretememe veya fruktoz taşıyıcılarındaki azalma gibi bireysel fizyolojik farklılıklar nedeniyle, farklı FODMAP’ler, bireyin bağırsağı üzerinde farklı etkiler gösterir. Bu, düşük FODMAP diyetinin doğru uygulanmasının ne kadar önemli olduğunu vurgular; Tolerans ve tetikleyicileri belirlemek için üç aşamadan geçmek, bir hastanın semptomlarını yönetmesine yardımcı olmada anahtardır.
2. Bakteriyel Fermentasyon
Sindirilmeden bağırsakta dolaşan karbonhidratlar, kolonik mikroplarımız tarafından fermente edilme potansiyeline sahiptir. Bazı karbonhidratlar diğerlerinden daha hızlı fermente olur. FODMAP’ler kolayca bulunur ve hızla fermente edilir, bu da gaz üretimine ve bağırsak lümeninin şişmesine yol açar.
Araştırmaların çoğunda, IBS’si olanların tipik olarak bağırsaklarında gaz üretiminde bir artış görülmedi; bunun yerine, artan visseral aşırı duyarlılık yoluyla bakteriyel fermantasyondan kaynaklanan gerginliği hissediyor gibi görünüyorlar. Visseral aşırı duyarlılık, bağırsakta ağrı ve rahatsızlık olarak algılanan gelişmiş sindirim algısıdır. Bu aynı zamanda FODMAP’lerin ozmotik etkileri için de geçerli gibi görünmektedir.
3. Bağışıklık ve Enflamatuar Etkiler
Son zamanlarda, araştırmalar, FODMAP’lerin bağırsaklarımızdaki bağışıklık sistemi ile etkileşimde oynayabileceği rolü incelemeye başladı.
Veriler ön hazırlık niteliğinde olsa da, FODMAP’lerin ve gıdaların bağışıklık sistemini ve iltihaplanmayı nasıl etkileyebileceğini araştıran birkaç yol keşfedildi. Araştırmalar, FODMAP’lerin aşırı fermantasyonunun endotoksin salınımını artırabileceğini ve bağırsak geçirgenliğini artırabileceğini, bağırsaktaki mast hücrelerinin rol oynayabileceğini ve bazı gıdaların IgE aracılı olmayan bağışıklık reaksiyonlarına neden olabileceğini öne sürdü.
FODMAP’lerin bağışıklık sistemi ve iltihaplanma üzerindeki etkisini tam olarak aydınlatmak için daha fazla araştırma yapılması gerekiyor ve bu noktada, bu bilgi müdahalemizi değiştirmiyor, aksine onu zorluyor.
4. Mikrobiyom Etkileri
Bağırsak mikrobiyomunun IBS’de rol oynaması ve düşük FODMAP diyetine yanıt vermesi mümkün mü?
Yeni araştırmalar bağırsak mikrobiyomunun IBS’de rol oynadığını ve düşük FODMAP diyetine yanıt verebileceğini göstermektedir. Yakın tarihli bir çalışmada araştırmacılar, bağırsak mikrobiyomunun düşük FODMAP diyetine yanıtı tahmin edip edemeyeceğini araştırdı. Araştırmacılar, düşük FODMAP diyet müdahalesine yanıt verenlerde, bu bireylerin daha yüksek oranda sakkarolitik bakteriye (yüksek fermantasyon indeksli bir mikrobiyom) sahip olduğunu görebildiler.
FODMAP’ler hakkında bildiklerimiz göz önüne alındığında, bu şaşırtıcı değil; daha yüksek fermantasyon seviyeleri, IBS’li kişilerde lümen distansiyonunu artıracak ve semptomları kötüleştirecektir. Bu nedenle, FODMAP’lerde bir azalma, bu hastalarda daha belirgin bir fark yaratacaktır.
FODMAP’ler herkes için kötü değildir
Sindirim sistemlerimiz, sindirim sağlığında önemli bir yeri olan diyet lifi gibi, kendimizin tam olarak sindiremeyeceği bazı yiyecekleri işlemek üzere tasarlanmıştır. Ve bağırsaklarımızdaki bakterileri beslemek, bu bakterilerle simbiyotik düzenlememizin bir parçasıdır. Ancak hassas bağırsaklara sahip bazı insanlar, bu yiyeceklerden dolayı yaşam kalitelerini önemli ölçüde etkileyen bir düzeyde hazımsızlık yaşarlar. Bu insanlar için fermantasyonun yan ürünleri kronik gaz, şişkinlik, karın ağrısı ve şişkinlik semptomlarına neden olur. İnce bağırsağın çektiği fazla su fazla ishale, az ise kabızlığa neden olabilir.
Düşük FODMAP diyet planından kimler yararlanabilir?
Düşük FODMAP diyeti, genellikle hassas bağırsak sendromu (IBS) ve ince bağırsakta aşırı bakteri üremesi (SIBO) teşhisi konan kişiler için sınırlı süreler için reçete edilir. Çalışmalar, bu koşullarla yaşayan insanların çoğunluğunun diyetten fayda sağladığını göstermektedir. Sindirim sorunları olan ve bunlara neden olan yiyecekleri denemek ve izole etmek isteyen herkes için kısa süreli bir eliminasyon diyeti olarak da kullanılabilir. Bir eliminasyon diyeti, yaygın sorunlu gıdaları ortadan kaldırır ve ardından sisteminizin nasıl tepki verdiğini gözlemlemek için sistematik olarak tekrar ekler. Düşük FODMAP diyeti, gıda hassasiyetlerini keşfetmek için kullanabileceğiniz birçok eliminasyon diyetinden sadece biridir.
Düşük FODMAP diyet planında diyetisyenin rolü nedir?
Düşük FODMAP diyeti kafa karıştırıcı olabilir. Bu nedenle hastalara düşük FODMAP diyetini nasıl yapacaklarını öğretmeden önce, diyetisyenlerin hastaların karşılaştıkları zorlukları tam olarak anlamaları önem arz eder. Hastaları optimum seviyede desteklemek için, düşük FODMAP diyetini uygularken karşılaşabilecekleri bazı beklenen zorlukların farkında olmak önemlidir. Bu zorluklardan bazıları:
- Bilgi yoğunluğu
- Markette gezinirken karşılaşılan zorluklar
- Porsiyonlarda karışıklık
- Etiket okuma zorlukları
- Dışarıda/yolda yemek yeme zorlukları
- Sosyal durumlar üzerindeki etki
- Yemek pişirmeye etkisi (mutfakta güven ve yeterlilik)
- Aile yemeği beklentileri
- Maliyet
- Gıdanın kültürel kabul edilebilirliği üzerindeki etkiler
- Özel gıdalara erişim eksikliği
Hastalara bu zorluklarda ve karşınıza çıkan zorluklarda nasıl yardımcı olabileceğiniz konusunda beyin fırtınası yapmak için biraz zaman ayırılması gerekebilir. Monash Üniversitesinin düşük FODMAP diyetine yönelik kafa karışıklığını azaltabilmek adına hazırlamış olduğu cep telefonu uygulaması da hastalar için faydalı olabilir.
Düşük FODMAP diyetinin aşamaları nelerdir?
Laktaz üretememe veya fruktoz taşıyıcılarındaki azalma gibi bireysel fizyolojik farklılıklar nedeniyle, farklı FODMAP’ler, bireyin bağırsağı üzerinde farklı etkiler gösterir. Bu, düşük FODMAP diyetinin doğru uygulanmasının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.
Diyet üç aşamadan oluşur:
1. Eliminasyon aşaması (Kısıtlama
2.Yeniden giriş aşaması
3. Kişiselleştirilmiş bakım aşaması.
Eliminasyon aşamasında, belirli meyveler, sebzeler, süt ürünleri ve tahılların bir listesi olan tüm yüksek FODMAP gıdalarından hastaların kaçınmaları gerekir. Bakıldığında diyetin eliminasyon aşaması çok sınırlı görünebilir. Ancak bu kategorilerde de yenilebilecek yiyecek listesi mevcuttur. Kişinin bu evrede disiplinli ve diyetisyeniyle sıkı takip içinde olması önemlidir. 2-4 hafta sonrasında, sistematik olarak yiyecekleri tekrar eklediğiniz yeniden verme aşamasına geçilecektir. Son aşamada hasta için neyin işe yaradığı ve neyin işe yaramadığı göz önünde bulundurularak kişiye özgü bakım aşaması planlanır.
Düşük FODMAP diyetinde neler yenilebilir?
Bazı meyveler, sebzeler, tahıllar ve proteinler FODMAP’lerde daha yüksek ve daha düşüktür. Bazıları sınırlı miktarlarda yemek için uygundır. Örneğin, çoğu baklagiller ve işlenmiş etler FODMAP’lerde yüksektir, ancak sade pişmiş etler, tofu ve yumurtalar düşük FODMAP protein kaynaklarıdır. Elma, karpuz ve sert çekirdekli meyveler FODMAP’lerde yüksektir, ancak üzüm, çilek ve ananas iyidir. Olgun bir muzun fruktoz oranı yüksektir, ancak mısır gevreğinizin üçte birini kesebilir veya tam olarak olgunlaşmamışsa bütün bir tane yiyebilirsiniz.
Hangi yüksek FODMAP gıdalarından kaçınmak gerekir?
Düşük FODMAP diyeti sürecinde cevap herkes için farklılık gösterecektir. Diyetin uygulanma amacı hastayı “kötü” yiyeceklerden mahrum bırakmak değil, mevcut semptomların FODMAP’lerle ilişkili olup olmadığını ve eğer öyleyse hangileri olduğunu bulmaktır. Pek çok insan, sonunda onları rahatsız eden FODMAP yiyecek gruplarından yalnızca bir veya ikisinin olduğunu fark eder. Diyetin amacı, diyet seçeneklerinizi mümkün olduğunca genişletmektir.
Düşük FODMAP diyetine başlamadan önce hasta ne yapması gerekir?
Halihazırda bir gastrointestinal (GI) hastalık teşhisi konmuş olsanız da veya belirtilerinizin olası nedenlerini ve tedavilerini keşfetmeye yeni başlamış olsanız da, bir diyetisyen ve Gastroenteroloji uzmanı sizi doğru yöne yönlendirmeye yardımcı olabilir. Diyeti denemeden önce test edecek alternatif fikirleri olabilir. Ayrıca, diyetin nüansları konusunda size rehberlik edebilir, alışveriş ve menü rehberleri sağlayabilir ve sorular veya sorunlar ortaya çıktığında sorun giderebilirler. Farklı gıdalar için farklı miktarlar ve porsiyon boyutları da dahil olmak üzere bu diyetle ilgili takip edilmesi gereken çok şey var. Eğer işin uzmanları ile yola çıkıldığı takdirde diyeti başarılı bir şekilde takip etmek daha kolaylaşacaktır.
Düşük FODMAP diyetinde ne kadar sürer?
Aşama 1: Eleme aşaması için en az iki hafta ve en fazla altı hafta sürmektedir. Bu aşamanın işe yaraması ve belirtilerin azalması zaman alabilir. SIBO’nuz varsa, aşırı büyümüş bağırsak bakterilerinizi aç bırakma süreci, detoks semptomları üretebilir ve kendinizi daha iyi hissetmeden önce daha kötü hissetmenize neden olabilir. Ancak eleme aşamasında hangi yiyecekleri yeniden uygulayabileceğinizi ve tolere edebileceğinizi öğrenmek önemlidir. Daha ılımlı bir diyetin sürdürülmesi zamanla daha kolay olacaktır ve beslenmede çeşitlilik, tüm mikro besinlerinizi almak için her zaman en iyi politikadır.
Aşama 2 ve 3: Yeniden giriş aşamasının uzunluğu kişiye bağlı olarak değişebilir, ancak ortalama süre yaklaşık sekiz haftadır. Bu aşamada, her bir FODMAP kategorisinden yüksek bir FODMAP gıdasını teker teker yeniden sunarken, düşük FODMAP diyetinde kalacaksınız. Tolerans eşiğinizi bulmak için her yiyeceği artan miktarlarda test ederek birkaç gün geçireceksiniz. Her test arasında, herhangi bir geçiş etkisinden kaçınmak için katı eliminasyon diyetine birkaç gün geri döneceksiniz. Sizin için neyin işe yarayıp neyin yaramadığını öğrendikten sonra, siz ve sağlık uzmanınız, süresiz olarak veya yeniden test etmek isteyene kadar sürdürebileceğiniz sürdürülebilir, besleyici bir diyet planı oluşturabilirsiniz.
Diyeti tüm uygulayanlarda işe yarıyor mu?
Diyeti bir deney olarak görmek en iyisi. Ancak bu diyeti daha önce de değindiğim gibi işin uzmanı sağlık personelleriyle uygulamak gerekir. Çünkü bu süreçte genel beslenmenize ve meydana gelebilecek eksikliklere veya kilo kaybına karşı müdahale ederek diyet sürecinin etkili ve güvenli olmasını sağlanacaktır. Eğer başka bir diyet uygulanması gerekiyorsa buna yine onlar karar vermelidir. Düşük FODMAP diyeti, IBS’li kişiler için tahmin edilen yüksek bir başarı oranına sahiptir, ancak %25’e kadar fayda sağlamayabilir. Diğer tüm koşullar için araştırma daha sınırlıdır, ancak SIBO, IBD ve fonksiyonel dispepsi vakalarında semptom yönetimine yardımcı olabileceğine inanmak için nedenler vardır.
Sonuç olarak, Düşük FODMAP diyeti, bağırsaklarınızı tahriş edebilecek ve gastrointestinal rahatsızlığa neden olabilecek gıdaları belirlemeye ve azaltmaya yönelik özel bir diyettir. Kronik semptomlarınız veya gıda hassasiyetleriniz varsa, sistematik eliminasyon sürecini takip edilmesi faydalı olabilir. Başlangıçta katı bir diyet gibi dursa da hep sürecek bir yaşam tarzı diyeti olmadığını unutmamak gerekir. Gıda tetikleyicileri izole edilerek mümkün olduğu kadar çok gıdayı yeniden sunmak amaçlanmaktadır. FODMAP olarak ifade edilen gıdalar kötü-sağlıksız yiyecekler değildir. Çünkü bu besinlerin çoğu sağlıklı bir diyetin içinde yer alırlar. Diyet sayesinde bu besinler içinde kişiyi rahatsız edenler ortadan kaldırılarak rahatsız etmeyenlerden keyif almalarına yardımcı olabilir.
KAYNAKLAR
- Palsson O, Whitehead W, Tornblom H, et al. Prevalence of Rome IV Functional Bowel Disorders Among Adults in the United States, Canada, and the United Kingdom Gastroenterology 2020;158:1262–1273.
- Fisher K, Hutcheon D, Ziegler J. Elimination of Fermentable Carbohydrates to Reduce Gastrointestinal Symptoms in Pediatric Patients With Irritable Bowel Syndrome: A Narrative Review. Nutr Clin Pract 2020;35:231-245.
- Barone, M., Gemello, E., Viggiani, M. T., Cristofori, F., Renna, C., Iannone, A., Di Leo, A., & Francavilla, R. (2020). Evaluation of Non-Celiac Gluten Sensitivity in Patients with Previous Diagnosis of Irritable Bowel Syndrome: A Randomized Double-Blind Placebo-Controlled Crossover Trial. Nutrients, 12(3), 705. https://doi.org/10.3390/nu12030705
- Agarwal N, Spiegel B. . The Effect of Irritable Bowel Syndrome on Health-Related Quality of Life and Health Care Expenditures. Gastroenterol Clin North Am. 2011;40(1):11-19.
- Muir, J. G., Shepherd, S. J., Rosella, O., Rose, R., Barrett, J. S., & Gibson, P. R. (2007). Fructan and free fructose content of common Australian vegetables and fruit. Journal of agricultural and food chemistry, 55(16), 6619–6627. https://doi.org/10.1021/jf070623x
- Ong DK, Mitchell SB, Barrett JS, Shepherd SJ, Irving PM, Biesiekierski JR, Smith S, et al. Manipulation of dietary short chain carbohydrates alters the pattern of gas production and genesis of symptoms in irritable bowel syndrome. J Gastroenterol Hepatol 2010;25:1366-1373.
- Chey WD, Eswaran S, Kurlander J. Management of Irritable Bowel Syndrome. JAMA 2015; 313(9):949-958.
- Cash BD, Rubenstein JH, Young PE, Gentry A, Nojkov B, Lee D, Andrews AH, Dobhan R, Chey WD. The prevalence of celiac disease among patients with nonconstipated irritable bowel syndrome is similar to controls. Gastroenterol 2011; 141:1187-93.
- https://fodmapfriendly.com/blogpost/from-ibs-to-dts-the-fodmap-friendly-food-journey/
- Liu, J., Chey, W. D., Haller, E., & Eswaran, S. (2020). Low-FODMAP Diet for Irritable Bowel Syndrome: What We Know and What We Have Yet to Learn. Annual review of medicine, 71, 303–314. https://doi.org/10.1146/annurev-med-050218-013625
- McKenzie YA, Bowyer RK, Leach H, Gulia P, Horobin J, O’Sullivan NA, Pettitt C, et al. British Dietetic Association systematic review and evidence-based practice guidelines for the dietary management of irritable bowel syndrome in adults (2016 update). J Hum Nutr Diet 2016;29:549-575.
- Whelan K, Martin LD, Staudacher HM, Lomer MCE. The low FODMAP diet in the management of irritable bowel syndrome: an evidence-based review of FODMAP restriction, reintroduction and personalisation in clinical practice. J Hum Nutr Diet 2018;31:239-255.
- Lacy BE, Ford AC, Talley NJ. Quality of Care and the Irritable Bowel Syndrome: Is Now the Time to Set Standards? Am J Gastroenterol 2018;113:167-169
- Pedersen N, Ankersen DV, Felding M, Wachmann H, Vegh Z, Molzen L, Burisch J, et al. Low-FODMAP diet reduces irritable bowel symptoms in patients with inflammatory bowel disease. World J Gastroenterol 2017;23:3356-3366.
- Halmos EP, Christophersen CT, Bird AR, Shepherd SJ, Gibson PR, Muir JG. Diets that differ in their FODMAP content alter the colonic luminal microenvironment. Gut 2015;64:93-100.
- White JV, Guenter P, Jensen G, Malone A, Schofield M, Academy Malnutrition Work G, Force ASPENMT, et al. Consensus statement: Academy of Nutrition and Dietetics and American Society for Parenteral and Enteral Nutrition: characteristics recommended for the identification and documentation of adult malnutrition (undernutrition). JPEN J Parenter Enteral Nutr 2012;36:275-283.
- Staudacher HM, Whelan K. The low FODMAP diet: recent advances in understanding its mechanisms and efficacy in IBS. Gut 2017;66:1517-1527.
